میان شاعره‌ها تاکنون نظیرش نیست…

خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: او را مشهورترین شاعر زن ایران می‌دانند که در ۳۴ سالگی و بر اثر بیماری حصبه، بدرود حیات گفت و به سرای باقی شتافت.

پس از مرگ، یادداشتی از او با این عنوان که «این قطعه را برای سنگ مزار خودم سروده‌ام»، یافت شد و همان بود که بر سنگ مزارش حکّ شد:

اینکه خاک سیهش، بالین است
اختر چرخ ادب، پروین است

گر که جز تلخی ایام ندید
هر چه خواهی، سخنش شیرین است

صاحب آن همه گفتار امروز
سائل فاتحه و یاسین است

بیند این بستر و عبرت گیرد
هر که را چشم حقیقت بین است

هر که باشی و ز هر جا برسی
آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد
چون بدین نقطه رسد، مسکین است.

و شاید تلخی ایامش، اشاره به مرگ پدر، یوسف اعتصامی به عنوان اولین استادش دارد و البته عدم موفقیت در زندگی مشترک؛ زندگی مشترکی با یک افسر شهربانی که دیری نپایید و به دلیل ناسازگاری روحیه لطیف و آزادمنشی او با روحیه همسر، به جدایی انجامید.

سخن از رخشنده اعتصامی، با تخلص «پروین» است که در ۲۵ اسفند سال ۱۲۸۵ دیده به جهان گشود و بعدها همین روز در تقویم، به عنوان «روز گرامیداشت پروین اعتصامی» ثبت شد تا یاد و نام او و اشعار کم نظیرش در تاریخ ثبت شود.

نمایی از خانه پروین اعتصامی در تبریز

«دیوان اشعار»، تنها اثر منتشر شده از پروین است که روح اخلاق، انسانیت، ظلم ستیزی، عدالت خواهی و دفاع از مظلوم، در آن موج می زند و شعر “اشک یتیم”، اوج این هنرنمایی است:

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی
فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست

پرسید زان میانه یکی کودک یتیم
کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست…

شعری که در کنار اشعاری مانند «پند و نصیحت» و «گرگ و شبان» کتاب‌های درسی دانش آموزن ایران زمین را نیز مزیّن کرد و خاطره‌هایی نوستالژیک از کلاس‌های درس، در ذهن بسیاری از ما نقش بست.

عدالت خواهی و ظلم ستیزی پروین اعتصامی تا آن جا بود که حتی پیشنهاد ورود به دربار پهلوی برای تدریس به فرزندان درباریان را رد کرد و البته مدال لیاقت اهدایی از سوی دربار را هم نپذیرفت و به جای آن‌ها، شعر «صاعقه ما، ستم اغنیاست» را سرود.

می‌توان چنین گفت که مفاهیم شعر پروین، به شعر ناصر خسرو و سعدی بسیار نزدیک است؛ اگرچه باید به این نکته هم اذعان کرد که وی سبکی را با عنوان «مناظره» یا «پرسش و پاسخ» پیگیری کرد که از دیرباز تا کنون، به نام وی ثبت است و حکایات «نخ و سوزن»، «عدس و ماش» و «نخود و لوبیا» از آن جمله است:

نخودی گفت لوبیایی را
کز چه من گِردم این چنین، تو دراز؟

گفت: ما هر دو را بباید پخت
چاره ای نیست، با زمانه بساز.

نمونه دیگر، شعر «سیر و پیاز» است که در ظاهر، گفت و گویی بین این دو در گرفته است؛ اما در باطن آن، رذیلت اخلاقی «عیب جویی»، مذمت می شود:

سیر یک روز طعنه زد به پیاز
که تو مسکین، چقدر بد بویی

گفت: از عیب خویش بی‌خبری
زان ره از خلق، عیب می‌جویی.

این سبک مناظره‌ای و سوال و جواب، حدود یک چهارم از اشعار دیوان پروین اعتصامی را تشکیل می‌دهد؛ اشعاری که وی از حدود ده سالگی آن‌ها را سروده است و با توجه به رفت و آمد بزرگانی مانند علامه دهخدا و ملک‌الشعرای بهار به خانه یوسف اعتصامی، رخشنده از کودکی، این اشعار را برای این استادان و البته برای پدرش به عنوان نویسنده و مترجم چیره دست آن روزگاران – که سابقه نمایندگی مجلس آن دوران را هم در کارنامه داشت – می‌خواند و آنان نیز، او را به تداوم شعرسرایی تشویق می‌کردند.

پروین اعتصامی در عمر کوتاه خود تلاش کرد تا معارف ناب و حکمت‌های برگزیده را در قالب‌های قصیده، قطعه، مثنوی و غزل ریزد تا پارسی زبانان از خوانش و فهم چنین اشعاری، مشعوف شوند:

ای خوش از تن کوچ کردن، خانه در جان داشتن
روی مانند پری از خلق پنهان داشتن

همچو پاکان، گنج در کُنج قناعت یافتن
مور قانع بودن و مُلک سلیمان داشتن.

او به آسایش مردم می‌اندیشید و می‌سرود:

شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست
برای خاطر بیچارگان، نیاسودن.

همین شد که یکی از نوابغ ادب نام گرفت و محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار، درباره اش سرود:

به راستی که یکی از نوابغ ادب است
میان شاعره‌ها، تا کنون نظیرش نیست

این شاعره بی‌نظیر، بامداد ۱۶ فروردین سال ۱۳۲۰، دعوت حق را لبیک گفت و در کنار پدرش، در آرامگاهی در صحن امام رضای حرم مطهر حضرت کریمه اهل بیت، فاطمه معصومه سلام الله علیها آرمید؛ اما شعر حکمت آمیز او تا ابد، تشنگان حکمت و معنویت و انسانیت و عدالت را سیراب خواهد کرد.

رهنمای راه معنی جز چراغ عقل نیست
کوش پروین تا به تاریکی نباشی رهسپار.