ایستگاه شانزدهم سازمان شانگهای/بایدها و نبایدهای عضویت ایران

خبرگزاری مهر ، گروه سیاست- محمد مهدی ملکی: سازمان همکاری شانگهای که از زمان تاسیس در سال 2001 تاکنون روند رو به گسترشی داشته است علی رغم بازه نسبتا کوتاه فعالیتش توانسته بعنوان یک سازمان همکاری منطقه ای اقتصادی، امنیتی و فرهنگی موثر شناخته شود. شانگهای اما  برخلاف سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) و پیمان ورشو سابق، هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به شمار نمی‌رود. سازمان شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ برسر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه ظهور پیدا کرد و هدف اولیه آن غیرنظامی کردن مرز بین چین و شوروی بود.

سابقه پايه گذاری سازمان همکاری شانگهای به اجلاس سال ۱۹۹۶ سران کشورهای روسيه، چين، تاجيکستان، قزاقستان و قيرقستان در شانگهای باز می گردد که معاهده ای را برای «تعميق اعتماد نظامی در مرزهای منطقه» امضا کرده و نهادی موسوم به گروه پنج را تاسيس کردند. سازمان همکاری های شانگهای در سال ۲۰۰۱ میلادی راه اندازی شد. این سازمان شش عضو ثابت و پنج عضو ناظر دارد و توسعه یافته سازمان شانگهای پنج (Shanghai Five) است که در۲۶ آوریل سال ۱۹۹۶ میلادی بعد از امضای تعهد نامه امنیت نظامی مرزها توسط پنج کشور مذکور راه اندازی شده بود.

در درون آن سازمان نوعی قطب بندی وجود دارد. یکی حول روسیه و دیگری حول محور چین است. در واقع سازمان شانگهای یک سازمان یک دست محسوب نمی شود.

حال قرار بر این است که امروز، محمد جواد ظریف در رأس هیاتی پس از هلند راهی ازبکستان شود تا در اجلاس دو روزه اعضای سازمان شانگهایدر تاشکند  شرکت کند و بر اساس آنچه گفته شده یکی از دستور کارهای این دور از اجلاس سازمان مزبور بررسی روند عضویت ایران در آن است که به طور جدی و فعال تری از گذشته دنبال خواهد شد.

موضوع عضویت ایران در شانگهای بحث طولانی مدتی است. از زمانی که این سازمان به صورت رسمی شکل گرفت، این موضوع هم مطرح شد و ایران جزء اولین کشورهایی بود که به عنوان عضو ناظر این سازمان در اجلاس های مرتبط شرکت می کرد.

تهران از سال ۲۰۰۵ تا کنون پیگیر این موضوع بوده که بتواند در سازمان شانگهای عضو ثابت تلقی شود و از این موضوع در راستای تامین منافع ملی کشور بهره برداری نماید ولی بر سر راه این موضوع موانع متعدد چندی وجود داشته و مخالفت هایی از سوی برخی اعضا صورت گرفته بود که عمدتاً هم ناشی از فشارهای بیرونی بوده است.

همچنین طبقه قاعده این سازمان کشورهایی که تحت تحریم هستند نمی توانند به عضویت شانگهای در آیند، مانعی که اکنون برای عضویت، از سر راه ایران برداشته شده است و لذا امید بیشتری می رود که در این دوره از اجلاس سازمان همکاری های شانگهای ایران بتواند به عنوان عضو اصلی آن محسوب گردد.

به عبارت دیگر به عقیده اکثر تحلیل گران مهم ترین عاملی که مانع از تحقق عضویت ایران در آن سازمان بوده همان بحث تحریم ها بوده که به بهانه مساله هسته ای به مردم و نظام ما تحمیل شد و اکنون با برطرف شدن آنها، شرایط و بستر مناسبی فراهم آمده تا ایران بتواند برای عملیاتی کردن عضویت خود در برخی مجامع مهم بین المللی چون «سازمان تجارت جهانی» و «سازمان شانگهای» از آن بهره برد.

گفتنی است، در اجلاس سال گذشته (اجلاس پانزدهم) دو کشور هند و پاکستان موفق شدند که به عضویت سازمان همکاری های شانگهای دست یابند.

«سید رسول موسوی» سفیر اسبق ایران در تاجیکستان در گفتگو با مهر در این خصوص اظهار داشت: گفته می شود که هند و پاکستان به عضویت سازمان شانگهای پذیرفته شده اند، این درست است که سازمان عضویت آنها را تائید کرده ولی این دو کشور باید اسناد درونی سازمان شانگهای(۲۷ یا ۲۸ سند هست که هر یک از کشورها که بخواهند به عضویت سازمان درآیند بایستی آنها بپذیرند) را به تصویب پارلمان خود برسانند و سپس می توان گفت که هند و پاکستان عضو شانگهای شده اند.

موسوی ادامه داد: یکی از آن اسناد این است که باید NPT را بپذیرند در حالی که هند و پاکستان هیچ وقت عضو آن نبودند و به خاطر شانگهای هم NPT را نخواهند پذیرفت، بنابراین این موضوع با عضویت آنها در شانگهای تعارض دارد و تا زمانی که یکی از آن اسناد امضاء نشود، نمی توانند به عضویت کامل سازمان دربیایند.

لاوروف وزیر امور خارجه روسیه سال گذشته و در زمانی که مذاکرات هسته ای ایران هنوز ادامه داشت در این خصوص می گوید: «من امیدوارم که تلاش ها برای حل مشکل برنامه هسته ای ایران پیشرفت داشته باشد و به ما این اجازه را بدهد که این تقاضای عضویت را به خوبی بررسی کنیم. فرآیند الحاق به سازمان همکاری شانگهای طولانی است.

کشورهای خواهان عضویت در سازمان باید ۲۰ تا ۳۰ سند را به رسمیت بشناسند و آنها را امضا کنند. اما دلایلی وجود دارد که تصمیم سیاسی درباره روند گسترش سازمان همکاری شانگهای در اوفا گرفته خواهد شد. ما در این رابطه باید به اجماع با شرکای چینی و دیگر اعضای سازمان همکاری شانگهای هم برسیم.»

وقتی علی اکبر ولایتی مشاور امور بین الملل مقام معظم رهبری در اواخر ژانویه سال ۲۰۱۵ به مسکو سفر کرد، توانست موافقت ضمنی کرملین با عضویت ایران در پیمان شانگهای را جلب کند. «خبرگزاری مهر»  در آن زمان گزارش داد که ولایتی توانسته تایید پوتین را برای ارتقای جایگاه ایران در سازمان همکاری شانگهای بگیرد.»

به تازگی هم سفیر روسیه در چین اعلام کرد: هیچ مانعی بر سر عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد. «اندره دنیسوف» در گفت و گو با خبرگزاری اسپوتنیک روسیه گفت: ایران تمام شرایط برای اعلام نامزدی خود در عضویت در سازمان همکاری شانگهای را دارد.

وی خاطرنشان کرد: ایران شریک طبیعی برای کشورهای عضو سازمان شانگهای به دلایل متعدد از دلایل جغرافیایی گرفته تا بازرگانی و اقتصادی است.

همچنین «گنادی چوفرین»  معاون موسسه اقتصاد جهانی و مناسبات بین المللی آکادمی علوم روسیه گفت: روسیه خواهان تحکیم پیوندهای خود با کشورهای قدرتمندی مانند چین و ایران است که سازمان همکاری شانگهای یکی از زمینه های عملی شدن آن است.

وی اضافه کرد: همه اعضای سازمان همکاری شانگهای از عضویت تهران در این سازمان استقبال می کنند و با لغو کامل تحریم های ضد ایرانی نیز شرایط برای عملی شدن این هدف به صورت کامل فراهم می شود.

آنچه مشخص است اینکه دو کشور چین و روسیه به عنوان اعضای اصلی و تاثیرگذار سازمان شانگهای حمایت خودشان را از عضویت ایران در آن سازمان اعلام داشتند و آن را هم به سود خود و هم ایران می دانند چراکه در عرصه بین المللی یکی میزان قدرت خود شما از اهمیت بالایی برخوردار است و دیگر قدرت و توان دوستان و متحدان شما.

بنا بر این استدلال، چین و روسیه مایلند که ایران به عنوان یک قدرت مسلم منطقه ای با عضویت در این سازمان جایگاه بین المللی خود را ارتقا داده و وزن و اهمیت بیشتری در معادلات منطقه ای و  بین المللی پیدا کند. این دو کشور که در زمان تحریم های غرب و امریکا علیه ایران همکاری های خوبی را در زمینه های مختلف با ما داشتند امروز و پس از رفع موانع و تحریم های ظالمانه، (هر چند فعلا روی کاغذ) بیش از هر کشور دیگری لایق توسعه روابط همه جانبه با ایران هستند.

سید رسول موسوی در گفتگو با مهر می گوید: «در بحث عضویت ایران در آن سازمان، خود ما هم وضعیت خاص خود را داریم و هنوز به لحاظ حقوقی و کارشناسی بحث عمیقی  درباره آن اسناد ۲۷ یا ۲۸ گانه سازمان شانگهای صورت نگرفته و ما نمی دانیم که آیا مجلس و شورای نگهبان آنها را تصویب و تائید می کنند یا نه، چرا که بخشی از اسناد سازمان شانگهای مغایرت هایی را با اصول و قانون اساسی ایران دارد که اینها در جای خودش قابل بررسی است.»

به هر حال، موانعی همچنان وجود دارد که نشان می دهد مسیر چندان هم هموار و مهیای عضویت ایران نشده است، برای تایید این امر هم اشاره می کنیم به صحبت های  «ایناکنتی یاساف» کارشناس مسائل کشورهای پساشوروی که گفته: در حال حاضر گسترش فضای سازمان همکاری شانگهای هنوز از نظر کارشناسان کافی به نظر نمی‌رسد و به گفته «بختیار حاکم‌اف» نماینده ویژه روسیه اظهارات لاوروف در مورد علاقمندی این سازمان برای عضویت دائم ایران نیز در راستای کمک به ایجاد فضای مناسب برای پیشرفت مطرح شده است چرا که تاکنون تهران به عنوان ناظر در این سازمان حضور داشته است.

موسوی که سابقه مدیرکلی دفتر مطالعات وزارت خارجه و سفارت ایران در فنلاند را نیز در کارنامه خود دارد، در ادامه گفتگو با مهر گفت: سازمان شانگهای برای ایران اهمیت خیلی بالایی هم ندارد، چرا که این سازمان اساساً جهت حل و فصل مشکلات مرزی میان کشورهای هم مرز روسیه و چین شکل گرفته و حالا به هر حال کمی توسعه هم پیدا کرده است و در کل اهمیت عضویت ایران در آن سازمان در آن حدی نیست که رسانه های ما آن را به عنوان بلوکی در مقابل ناتو و یا جاهای دیگر مطرح می کنند.

وی اضافه می کند: هر چند که عضویت در هر سازمانی در مجامع بین المللی ارزش افزوده ای برای سیاست خارجی ایران به حساب می آید اما به طور مثال ما نمی توانیم این طور تصور کنیم که آن هزینه ای که برخی کشورها برای ورود به اتحادیه اروپا می پردازند، ما بخواهیم این هزینه را جهت عضویت در سازمان شانگهای پرداخت کنیم.

در پایان اینکه، مساله عضویت ایران در سازمان شانگهای همچون بحث عضویت ما در سازمان تجارت جهانی بیشتر جنبه سیاسی داشته و دارد تا موضوعی حقوقی و اداری و تا زمانی که عزم و اراده واقعی از سوی بازیگران تاثیر گذار و لابی های فشار و پشت پرده که گردانندگان واقعی دولتمردان به ظاهر قدرتمند هستند نباشد، آنها به مانع تراشی بر سر راه ایران در مجامع بین المللی ادامه خواهند داد و از آن به عنوان اهرم فشار علیه ایران استفاده کرده و خواهند کرد.

لذا در اجلاس شانزدهم تاشکند که ایران در سطح وزیر امورخارجه در آن شرکت می کند اعضای سازمان حداکثر از کنار بحث عضویت ایران به شکل نه چندان موشکافانه و عمیقی عبور خواهند کرد و این تمام آن چیزی است که در اجلاس تاشکند پیرامون بحث عضویت ایران در سازمان شانگهای مطرح خواهد شد.