ایران به منزله لنگرگاه ثبات منطقه عمل کند/لزوم سیاست خارجی مستقل
خبرگزاری مهر، گروه بین الملل ـ مریم خرمائی: اجرایی شدن توافق هسته ای کشورهای مختلف را برای از سر گیری تجارت با ایران مشتاق کرد تا آنجا که همزمان با رفع تحریم ها، کشورهایی چون آلمان، یونان و حتی چین هیات های اقتصادی بزرگی را در همراهی با سران سیاسی خود عازم تهران کردند که این نشان دهنده رقابت شدید برای تصاحب بازارهای ایران است. تعدد درخواست های مطرح شده در این زمینه این سؤال را به ذهن متبادر می کند که آیا ایران از فرصت به دست آمده برای احیاء جایگاه خود به عنوان حلقه اتصال دنیای شرق و غرب استفاده خواهد کرد.
در همین راستا خبرگزاری مهر در گفتگو با پروفسور «فرهنگ جهانپور» توانایی ایران در استفاده از فرصت های اقتصادی – سیاسی پسا برجام و همچنین نقشی را که می تواند با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک منحصر به فرد خود ایفا کند، جویا شد.
جهانپور استاد و رئیس پیشین دانشکده زبان های خارجه دانشگاه اصفهان است که در حال حاضر به تدریس در دانشگاه های کمبریج و آکسفورد مشغول بوده و استاد دوره های آنلاین دانشگاه های آکسفورد، ییل و استنفورد است. وی بورس یک ساله فرصت مطالعاتی در دانشگاه هاروارد را داشته و طی ۲۸ سال گذشته به تدریس در رشته سیاست های خاورمیانه در بخش تحصیلات تکمیلی دانشگاه آکسفورد مشغول بوده است.
*اهمیت سفر «حسن روحانی» رئیس جمهوری ایران به ایتالیا و فرانسه چیست؟
رئیس جمهوری ایران برای استفاده هر چه بهتر از فرصت به دست آمده از لغو تحریم ها و اجرای توافق هسته ای که در ۱۶ جولای سال ۲۰۱۶ میلادی بین تهران و ۱+۵ حاصل شد، درنگ نکرد. در واقع، حتی پیش از لغو رسمی تحریم ها، «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه در نوامبر سال میلادی ۲۰۱۵ بعد از ده سال به ایران آمد و در طول این سفر، طرفین برای توسعه روابط اقتصادی در همه زمینه ها به توافق رسیدند.
در همین راستا، شرکت مهندسی «تکنوپروم اکسپورت» روسیه قرار است در بندرعباس یک نیروگاه حرارتی ۱.۴ گیگاواتی و یک نیروگاه تولید آب شیرین با ظرفیت روزانه ۲۰۰ هزار متر مکعب آب بسازد. علاوه بر این، مسکو قرار است اعتبار وام ۵ میلیارد دلاری تهران را برای پوشش هزینه ۳۵ پروژه مهم در زمینه انرژی، ساخت و ساز، بنادر و برق دار کردن خطوط ریلی و غیره افزایش دهد. مبلغ دو میلیارد دلار دیگر هم قرار است از سوی بانک «توسعه اقتصاد خارجی» روسیه در قالب اعتبار صادراتی به ایران داده شود. به گفته «ویکتور ملنیکوف» رئیس شورای تجاری روسیه و ایران، دو کشور می توانند در سال پیش رو تبادل تجاری دو جانبه را به ۱۰ میلیار دلار برسانند.
«شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین نخستین رهبر یک کشور خارجی بود که تنها چند روز پس از لغو تحریم ها، به ایران آمد. درسفر دو روزه وی به ایران که از ۲۲ تا ۲۳ ژانویه سال ۲۰۱۶ طول کشید، طرفین تصمیم گرفتند تا سطح تجارت دو جانبه را با بیش از ۱۰ برابر افزایش از ۵۱.۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ به ۶۰۰ میلیارد دلار در ۱۰ سال آینده افزایش دهند. در این سفر، روسای جمهور دو کشور بر امضای ۱۷ توافقنامه سیاسی – اقتصادی به ارزش ده ها میلیارد دلار بین دو کشور نظارت کردند.
در این میان، شاید آنچه که بیشتر از توافقنامه های اقتصادی اهمیت داشت، مشارکت راهبردی چین – ایران بوده است به گونه ای که جین پینگ حمایت خود را از عضویت دائم ایران در سازمان «همکاری شانگهای» مورد تایید قرار داد.
به فاصله کمی پس از سفر رهبران دو قدرت بزرگ دنیای شرق به تهران، روحانی در تاریخ ۲۵ تا ۲۹ ژانویه از ایتالیا و فرانسه بازدید کرد و توافق هایی را به ارزش ۵۵ میلیارد دلار در حوزه سوخت های هیدروکربنی، فلزات، حمل و نقل و خودروسازی به امضا رساند. بی تردید، بزرگترین توافق به دست آمده از سوی ایران، خرید ۱۱۸ فروند ایرباس به بهای ۲۵ میلیارد دلار بود. علاوه بر این، دولت ایران خرید ۴۰۰ هواپیمای میان برد و دور برد و همچنین یکصد فروند هواپیمای کوتاه برد را از جمله اولویت های ناوگان هوایی ایران برشمرده است. در دوم فوریه، شرکت هواپیمایی ملی ایران توافق دیگری را با شرکت ایتالیایی – فرانسوی «اِی تی آر» برای خرید ۲۰ فروند هواپیمای مسافربری و تامین ۲۰ فروند هواپیمای دیگر (در مجموع ۴۰ فروند) به ارزش یک میلیارد و ۸۹ میلیون دلار امضا کرد.
بنابراین، دولت ایران سیاست فعالانه ای را با هدف رونق اقتصادی، مدرنیزه کردن ناوگان هوایی ایران و افزایش تولیدات صنعتی آن هم به فاصله کوتاهی پس از رفع تحریم ها، در پیش گرفته است.
*برخی استدلال می کنند که سفرهای اخیر نشانه تمایل دولت روحانی به غرب و در عوض فاصله گرفتن از قدرت های شرقی است. آیا شما با این مورد موافق هستید؟
همانگونه که قبلا اشاره کردیم، روحانی تنها پس از امضای توافق های کلان با روسیه و چین به غرب سفر کرد. بنابراین سیاست های وی بازگوکننده هیچ گونه تمایلی به غرب یا شرق نیست.
ایران به عنوان حلقه اتصال خلیج فارس به دریای خزر، آسیای میانه به منطقه قفقاز و در نهایت چین و هند به اروپا از موقعیت ژئوپلیتیک منحصربه فردی برخوردار است و حکم مرکزی را برای پروژه یکپارچه سازی و ادغام اوراسیا دارد. در نتیجه، هیچ ضرورتی ندارد که ایران خود را به شرق یا غرب محدود کند بلکه این کشور باید به دور از هرگونه وابستگی در جایگاه یک حلقه تاریخی که دو دنیای شرق و غرب را به یکدیگر متصل می کند، از تجارت با همه کشورهای جهان و همه کسانی که مشتاق مشارکت سیاسی و اقتصادی با آن هستند، استقبال کند.
ایده گرایش به شرق یا غرب یادآور تفکر دوران جنگ سرد است و باید کنار گذاشته شود. در حال حاضر، ما در یک دنیای جهانی شده (منطبق بر اصول جهانی سازی) زندگی می کنیم که در آن غرب و شرق با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند.
* دلایل اصلی عربستان سعودی برای تشدید تنش ها با ایران چیست؟ آیا این به آن علت نیست که ریاض فکر می کند توازن قدرت در خاورمیانه به نفع ایران تغییر کرده است؟
در طول دوره ای که ایران تحت تحریم های شورای امنیت سازمان ملل و کشورهای غربی قرار داشت، برخی از کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی از انزوای ایران سود بردند. این قبیل کشورها در حال حاضر برگشت ایران به جامعه بین الملل را تهدیدی برای خود به حساب می آورند. ایران با ۸۰ میلیون نفر جمعیت جوان و تحصیل کرده، با زیربنای علمی پیشرفته و با وابستگی نسبتا کمتر به درآمدهای نفتی، دیگر کشورهای منطقه را که از غیبت این کشور در بازارهای تجارت بین المللی برای پیشرفت خود استفاده کرده اند، با چالش بزرگی مواجهه کرده است.
با احیاء رابطه با جامعه بین الملل، ایران شاید در بازه زمانی کوتاهی به بزرگترین اقتصاد خاورمیانه تبدیل شود و به جایگاهی برسد که در گذشته داشت. به عنوان مثالی که از متنوع تر بودن اقتصاد ایران حکایت می کند باید گفت که این کشور فقط ۲۵ درصد از بودجه سال مالی آینده خود را به نفت اختصاص داده است حال آنکه این مقدار برای عربستان سعودی ۷۶ درصد است.
علاوه بر این، شماری از ماجراجویی های عربستان سعودی در منطقه بی آنکه با موفقیت توام باشد، هزینه سنگینی را برای ریاض به دنبال داشته است. جنگ عربستان علیه یمن دستکم هفته ای یک میلیارد دلار برای این کشور آب می خورد و تازه سعودی ها باید جور برخی از کشورهای منطقه را که ناچار به دعوت از آنها برای حضور در ائتلاف شد، به دوش بکشد. نتیجه آنکه در پایان سال میلادی ۲۰۱۵، ذخایر مالی ریاض به ۶۱۱.۹ میلیارد دلار رسید حال آنکه این مبلغ یک سال قبل از آن ۷۳۲ میلیارد دلار بوده و با این حساب می توان از آن به کمترین مقدار ذخایر مالی عربستان از سال ۲۰۱۱ میلادی یاد کرد. این در حالیست که انتظار می رود این مبلغ حتی از مقدار فعلی هم کمتر شده و تا پایان سال ۲۰۱۶ به ۵۰۰ میلیارد دلار برسد. علاوه بر این، سعودی ها سال گذشته کسری بودجه خود را ۹۸ میلیارد دلار اعلام کردند و انتظار می رود که در سال جاری (۲۰۱۶) این مبلغ به ۱۰۷ میلیارد دلار برسد و نکته اینجاست که هیچ کشوری نمی تواند این مقدار کسری بودجه را در دراز مدت تحمل کند.
ماه گذشته، صندوق بین المللی پول رشد رو به افول تولید ناخالص داخلی عربستان را برای امسال فقط ۱.۲ درصد اعلام کرد که کمترین مقدار از سال ۲۰۰۹ میلادی به این سو است و جالب آنکه همه اینها در حالی اتفاق می افتد که سعودی ها روزانه ۱۰.۲ میلیون بشکه نفت خام تولید می کنند. بنابراین، جای تعجب نیست که عربستان درباره آینده خود نگران است.
*ترکیه به دنبال ساخت یک پایگاه دریایی در قطر است. آیا این تصمیم در ارتباط با راهبرد تمرکز آمریکا بر آسیا اتخاذ شده است؟ برخی کارشناسان بر این باورند که آمریکا خواهان ایفای نقش فعال تری از سوی همپیمانان خود در خلیج فارس است. اگر این امر صحت داشته باشد، چه تاثیری بر نقش ایران در خاورمیانه خواهد داشت؟
ایران به عنوان کشوری که ۱۷۷۰ کیلومتر مرز دریایی در خلیج فارس و دریای عمان دارد، بر خلیج فارس تسلط دارد. وجود برخی از پایگاه های کوچک خارجی در برخی از کشورهای خلیج فارس تاثیری بر برتری موقعیت ژئواستراتژیک ایران در منطقه ندارد. ایران و ترکیه با یکدیگر دوست هستند و منافع مشترک زیادی دارند. این دو کشور علیرغم برخی اختلاف نظرها درباره سوریه باید روابط خود را هر چه بیشتر توسعه داده و به منزله لنگرهای ثبات منطقه عمل کنند. سیاست خارجی مستقل ایران به معنای عدم تمایل این کشور برای تبدیل شدن به عامل نیابتی قدرت های بیگانه است. بهترین سیاستی که ایران می تواند اتخاذ کند همان است که ترکیه زمانی سعی به پیروی از آن داشت که شامل پرهیز از تنش با هر یک از کشورهای همسایه می شود.
در خاورمیانه نزاع و رقابت بسیار شدیدی وجود دارد. ایران باید برای نزدیکی کشورهای منطقه به یکدیگر و ایجاد سیستم امنیتی مشترک که به نفع همه باشد، تلاش کند. این سیاست قطعا بهتر از هرگونه تقابل نظامی و یا درگیری در بحران های منطقه ای است. آنگونه که از آفت تروریسم برمی آید، با تشدید تنشها همه کشورهای منطقه به نوعی بازنده خواهند بود و پیروی از یک سیستم امنیت جمعی و همکاری که انشاءالله در نهایت به ایجاد یک بازار بزرگ مشترک با حضور همه کشورهای منطقه منجر شود، به نفع همه است.
اگر کشورهای اروپایی، علیرغم قرن ها جنگ و دشمنی شدید موفق به ایجاد اتحادیه اروپا شدند، هیچ دلیلی وجود ندارد که کشورهای خاورمیانه -که ارزش های مشترک مذهبی، فرهنگی و تاریخی بیشماری دارند- نتوانند به جای استفاده از منابعشان در راه حصول اهداف مخرب به اتحاد و تجمیع منابع دست یابند.
