چرا آموزش زبان انگلیسی در ایران ناموفق است؟

پیشرفت لحظه ای علم و فناوری و تولید روزافزون اطلاعات در دنیا، موجب شکل گیری مفهومی به نام «دهکده جهانی» شد؛ مکانی که در آن فاصله زمانی و مسافتی معنا ندارد و انسان قادر است از اطلاعات و اخبار روزمره به مثابه شیوع اخبار در یک دهکده به سرعت با خبر شود. نیاز به یک زبان مشترک در این دهکده به انتخاب زبانی منجر شد که در طول فرایندهای تاریخی با اثرگذاری و ماندگاری بیشتری همراه بود و آن زبانی جز زبان انگلیسی نبود.

به گزارش «تابناک با تو»، امروزه زبان انگلیسی، زبان مادری 360 میلیون تن در کشورهایی نظیر ایالات متحده، انگلستان، استرالیا ، ایرلند و … بوده و همچنین به دلیل نفوذ سیاسی و فرهنگی این کشورها از سده هجدهم تا به امروز، زبان دوم نزدیک به 800 میلیون نفر در دنیاست. حوزه نفوذ این زبان در دنیا به تجارت، ارتباطات و آموزش گسترش یافته، به طوری که میلیون ها نفر دیگر در دنیا به دنبال یادگیری این زبان هستند.

بنا بر این گزارش، کشورمان ایران نیز به عنوان یک کشور در حال توسعه مستثنای این روند نبوده و برای عقب نماندن از قطار پیشرفت، نیازمند تقویت زبانی دانش آموزان و دانشجویان در وهله اول و سپس سایر افراد جامعه از جمله کارمندان، صاحبان مشاغل و … است. پس از انقلاب اسلامی سازمان آموزش و پرورش و دانشگاه ها با اهدافی متمایز از گذشته در امر آموزش زبان انگلیسی اقداماتی را اجرایی کردند. با این حال، هرچند در رتبه بندی تولید مقالات علمی جهان، ایران هر ساله یکی از رده های 15 تا 17 را از آن خود کرده، به نظر می رسد وضعیت به کارگیری زبان انگلیسی در حوزه های اساسی کشور به گونه ای دیگر است.

گواه این مطلب درصد قابل توجهی از اطرافیانمان هستند که همواره از عدم موفقیتشان در یادگیری زبان انگلیسی در مدارس، مؤسسات و حتی دانشگاه ها صحبت کرده و از کیفیت پایین آموزشی و نبود انگیزه در یادگیری این زبان گله مندند.

حال این پرسش مطرح است که چرا پس از چند صد ساعت آموزش زبان انگلیسی طی شش سال حضور افراد در مدرسه هنوز هم به درستی قادر به استفاده از این زبان نیستیم؟

بنا به گفته محققان دریچه یادگیری زبان دوم در مغز انسان هیچ گاه بسته نمی شود، ولی بر پایه یکی از مطالعات زبانشناسی بهترین سن یادگیری زبان دوم زمانی است که کودک خواندن و نوشتن زبان مادری خود را آموخته باشد. پاره ای دیگر از مطالعات نشان می دهد این دوره حساس تا شروع دوره بلوغ که مغز قابلیت انعطاف پذیری و شکل گیری خود را از دست می دهد ادامه دارد. این دوره حساس در کشور ما در  9 تا 10 سالگی و در پایه سوم ابتدایی و آشنایی کودک با خواندن و نوشتن فارسی آغاز می شود، ولی مدرسه هنوز برنامه ای برای اضافه کردن زنگ زبان به برنامه آموزشی آنان ندارد.

البته گروه محدودی از دانش آموزان هستند که به لطف والدین فرصت شرکت در کلاس مؤسسات آزاد زبان را دارند اما درصد بالایی از دانش آموزان کشور در این سن به دلایل مختلفی چون نبود امکانات و بالا بودن هزینه ها از شرکت در این گونه کلاس ها محرومند. در مدارس ما آموزش زبان انگلیسی با شروع دوران بلوغ و در پایه هفتم آغاز می شود، در حالی که در بسیاری از کشورهای اروپایی غیر انگلیسی زبان نظیر کشورهای حوزه اسکاندیناوی، کودکان پیش از رسیدن به سن بلوغ  قادر به بکارگیری زبان انگلیسی همانند زبان مادری خود هستند.

بر خلاف دوران کودکی که یادگیری زبان یک روند طبیعی و ناخودآگاه است، در دوره نوجوانی یادگیری زبان به طور خودآگاه صورت میگیرد و عوامل جدیدی از جمله انگیزه و اعتماد به نفس به شدت بر روند یادگیری تأثیرگذار است. نظریات دیگری مانند دوره حیاتی (Critical Period) نیز بر حساس بودن زمان یادگیری زبان از بدو تولد تا شروع دوران بلوغ تأکید می کند که در حوزه یادگیری زبان دوم، به مهارت فوق العاده تلفظی و آوایی کودکانی که در این دوره در معرض زبان قرار گرفته اند بیشتر اشاره شده است. شروع به موقع یادگیری زبان و یا به لفظ دیگر اختصاص دادن سال های بیشتر به این امر می تواند توانایی افراد را در بکارگیری درست مهارت های زبانی افزایش دهد.

مسأله دیگر غیراستاندارد و نامناسب بودن برنامه آموزشی پایه های مختلف مدارس است. ترتیب آموزش ساختار زبانی در برنامه آموزش زبان بسیار تأثیر گذار است. کودک زبان مادری را با گوش دادن به اصواتی که از مادر و پدر و اطرافیان تولید می کنند فرا می گیرد. این روند نه فقط مختص زبان مادری است بلکه شالوده یادگیری هر زبان دیگری از جمله زبان دوم و زبان خارجی است. دانش آموز پایه هفتم و یا دانش آموزانی که شانس یادگیری زبان را در سنین پایین تر دارند، قبل از اینکه با بکارگیری مهارت شنیداری و گفتاری با کلمه سازی و جمله سازی زبان انگلیسی آشنا شده باشد، در معرض آموزش مستقیم و متنی چون تمرین حروف الفبا و گرامر و ترجمه قرار می گیرند.

بدون شک اساس سیستم آموزشی ما آموزش زبان بر پایه متن و گرامر است. این نوع آموزشی تک بعدی و به حاشیه بردن دیگر مهارت ها مانند شنیدن، صحبت کردن و نوشتن، در صورت مناسب بودن آموزش نهایتا به گرفتن نمرات خوب در آزمون مدارس و پاسخ دادن به سوالات زبانی کنکور ورودی دانشگاه ها منجر می شود ولی همچنان توانایی و انگیزه دانش آموزان را در بکارگیری زبان انگلیسی به عنوان ابزار ارتباطی فلج نگه می دارد.

هر چند در سال های اخیر در تدوین کتب درسی تغییراتی اعمال شده است، از آنجایی که هنوز نگرش متنی-گرامری در برنامه آموزش قرار دارد، نمی توان انتظار بازدهی قابل توجهی را از این تغییر داشت. از سوی دیگر، محتوای کتاب ها که حاوی مطالب و متون درک مطلب و تقویت مهارت خواندن هستند، جذابیت کافی ندارند و موضوعاتی که به آنها پرداخته میشود در حوزه علایق این نسل قرار ندارد. با اینکه به سادگی می توان مطالب به روز و به اصطلاح “جوان پسند” که مطابق فرهنگ و ارزش های دینی ما هستند را در صفحات درسی گنجاند و دایره لغاتی ملموس تر و کاربردی تر را به آنان آموخت. در مقابل کتب آموزشی به همراه نرم افزارها، فیلم های آموزشی و کتاب های داستان ضمیمه در آموزشگاه ها که بر اساس فرهنگ و ارزش های کشورهای انگلیسی زبان گردآوری شده اند، برای نوجوانان جذابیت بیشتری داشته که خواسته یا ناخواسته تأثیراتی نامطلوب، خلاف آنچه انتظار می رود بر آنها خواهد داشت.

شاید بتوان از عوامل دیگری چون نبود آزمایشگاه های دیداری و شنیداری یا شلوغی کلاس های درس و زنگ یک ساعت در هفته ای زبان در مدارس چشم پوشی کرد اما از نقش دبیران به عنوان یکی از پایه های اساسی روند آموزش نمی توان به سادگی گذشت. هرچند توانایی یک معلم از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار میگیرد اما تجربه و مهارت او در حوزه تخصصی اش و هم چنین آشنایی وی با اصول تدریس از مهم ترین آن هاست. معلمان زبان خود اغلب به شیوه گرامری ـ متنی آموزش دیده اند و بسیاری از انان قادر به تکلم به زبان انگلیسی نیستند و برخی نیز در تلفظ کلمات و اصطلاحات مشکلات عدیده ای دارند. حتی در برخی مناطق محروم در کلاس های زبان از دبیرانی استفاده می شود که رشته ی تحصیلی شان هیچ ارتباطی با زبان نداشته اما به دلیل نبود نیروی متخصص در این رشته سال ها به دبیری زبان مشغول هستند. در جهت تقویت دانش زبانی و آموزشی معلمان، آموزش و پرورش می بایست در امر برگزاری کلاس های توجیهی و آموزشی دبیران زبان به طور جدی و گسترده تری عمل نماید. با توجه به اینکه هرساله تعدادی از دبیران زبان بازنشسته میشوند ، پاسخ این سوال که آموزش و پرورش تا چه حد مشتاق استخدام فارغ التحصیلان توانمند رشته آموزش زبان انگلیسی و دیگر گرایش های آن است موضوعی است که می تواند با کمبود بودجه و همچنین دیگر مشکلاتی چون تاخیر در پرداخت معوقات معلمان که چند سالی است این وزارتخانه با آن گریبانگیر است، توجیه شود.

عواملی که ذکر شد تنها بخشی از مشکلات آموزش زبان انگلیسی در مدارس کشورمان است. مشکلاتی که اثردهی مثبت آموزش پایه را به حاشیه برده و موجب بی انگیزه شدن و یا حتی تنفر دانش آموزان نسبت به یادگیری زبان  میشود. افزایش روزافزون تعداد مؤسسات زبان همانند شیوع تعداد دیگر مؤسسات آزاد آموزشی گواه این است که آموزش و پرورش نتوانسته عملکرد صحیح و مناسبی از برنامه ریزی و هدف گذاری آموزش ارائه دهد.

با توجه به صرف سالانه میلیاردها ریال به عنوان بودجه خدمات آموزشی در نظام آموزش و پرورش کشور، ناکارآمدی بخشی از برنامه ریزی های آموزشی در حوزه زبان انگلیسی درنهایت به هدررفت منابع انسانی و اقتصادی منجر می شود و از سوی دیگر امکان ورود کشور به “دهکده جهانی” را به امری دست نیافتنی بدل ساخته و یا در خوشبینانه ترین حالت به تعویق می اندازد.

بر پایه بررسی یک سازمان بین المللی آموزش زبان به نام Education First  که طی سالهای 2007 تا 2014 روی میلیون ها زبان آموز کشورهای غیر انگلیسی زبان صورت گرفته است، کشورمان از لحاظ میزان مهارت استفاده از زبان انگلیسی از میان 63 کشور حاضر در لیست با اختلاف بسیار پس از همسایگانش، امارات متحده عربی و ترکیه در رتبه پنجاه و هفتم قرار گرفته است.

کشورهای دانمارک، هلند و سوئد به ترتیب در رتبه های اول تا سوم این رده بندی قرار دارند. با توجه به وضع موجود باید دید آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهم ترین سازمان های تأثیرگذار در امر آموزش و تربیت نسل جوان تا کی و کجا می تواند اهمیت یادگیری زبان انگلیسی به عنوان زبان مشترک کشورها و نقش ان را در پیشرفت علمی، اقتصادی و بازرگانی کشور نادیده بگیرد.